نذر فرهنگی یک‌بار مصرف نیست
بهترین و کامل‌ترین ادیان، دینی است که بتواند بهترین مسیر را به زندگی بشر بیاموزد.

در جامعه ایرانی ما که مردم کامل‌ترین دین الهی را انتخاب کرده‌اند باید بتوانند از این دین برای رفع کمبودها و نواقص زندگی‌شان بهترین استفاده را کنند. رسالت دین اسلام این است که نه تنها زندگی افراد جامعه را به بهترین وجه شکل بدهد بلکه بتواند در کل مسیر زندگی، جامعه را هم از هر نوع کمبود و نقصان پاک کند. برای اینکه ضرورت‌های رفتاری لازم را در جامعه عنوان کنیم اول باید سراغ تعریف رفتار برویم، دوم از رفتار فعلی صحبت کنیم، سوم دلیل ضرورت تغییر رفتار را عنوان کنیم و چهارم اینکه راهکار بدهیم. همه این مقدمه‌چینی برای این بود که در ایام ماه محرم، ماه اوج نذورات، رفتارهای مربوط به نذر را با رویکرد دین اسلام بررسی کنیم و نگاهی به سبک درست نذر که متناسب با روح دینمان باشد داشته باشیم.

نذر چیست؟

مقوله نذر با فرهنگ ایرانی از دیرباز عجین بوده است. از منظر فرهنگی و جامعه‌شناسی نذر رفتاری است که انسان خودش را در برابر پروردگار، پیامبر و امامش مسئول می‌داند که در ازای گرفتن حاجت آن را ادا کند. تصور کنید کسی نذر می‌کند که خداوند به مال و زندگی‌اش برکت بدهد او هم در مقابل گوسفندی قربانی کند، در جایی خادم شود یا فعلان کار خیرخواهانه را انجام دهد. در حقیقت نذر عبارت از این است که انسانی خویشتن را ملزم بداند به انجام یا ترک کاری برای خدا، مثلاً نذر کند که اگر خداوند به من فرزندی داد فلان مبلغ را به فقرا پرداخت می‌کنم و اگر بیماری فرزندم برطرف شد یک گوسفند ذبح می‌کنم یا جهت شکرانه سلامتی و موفقیت خود و خانواده نذر می‌کند که در روزهایی خاص با وقت و تخصص خود در خدمت مردم باشد.

نذر، تجلی ایمان است

اینکه ما نذری می‌کنیم برچند هدف درونی و اساسی استوار است. ما نذر می‌کنیم چون رسیدن به مطلوب و برآورده شدن حاجت‌مان برایمان مهم است. از طرف دیگر نذر بهترین نشانه برای اثبات بندگی و تلاش برای کسب رضایت خداوند و گرفتن حاجت است پس کسی که نذر می‌کند در حقیقت معتقد و ایمان دار بودنش را ثابت می‌کند. نکته مهم‌تر این است که ما تا به چیزی ایمان نداشته باشیم تلاشی برای آن نمی‌کنیم. تا به وجود خداوند و جلب رضایت و توانایی‌اش در رفع حاجت‌مان باور نداشته باشیم نذر نمی‌کنیم. پس کسی که نذر می‌کند در واقع تقید به بندگی خدا و تلاش در جهت رسیدن به مقام قرب ربوبی را با عمل نشان می‌دهد و همین شخص با نذر کردن و ادای نذرش تقویت انگیزش در جهت سیر و سلوک معنوی را بروز می‌دهد.

نذر در حقیقت مجرا و روزنه‌ای است برای نجات افراد معتقد و متدین از مصائب و رویدادهای سخت روزمره که خداوند هم به حق به این نذر بهترین آوردگی را می‌دهد.

نذر هم اقتضائاتی دارد

علمای دین معتقدند برای نذر کردن بهتر است شرایط نذرکننده، اقتضای زمان و مکان و نیازهای اجتماعی هم لحاظ شود. با این توصیه در حقیقت آنها از فرموده مقام معظم رهبری که همواره بر افزایش نذر فرهنگ در جامعه تأکید داشته‌اند پیروی می‌کنند. اما در ایران امروز آن چیزی که از نذری و نذری دادن در ذهن عموم مردم جا افتاده است صرفاً نذر خوراکی و غذایی است.

چرا با وجود آنکه فقر فرهنگی، پایین بودن آمار کتابخوانی و کم شدن فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی به کمترین سطح خود در کشور رسیده نذری‌های ما تغییر نکرده است؟

خلاصه کلام اینکه اولویت نیازهای جامعه امروز و به تبع آن نذر دادن‌ها نیاز فرهنگی جامعه است. اما همانطور که نذر خوراکی نیاز به شناخت بستر و ضرورت‌ها دارد ادای نذر فرهنگی هم بدون شناخت محقق نمی‌شود. تا شما از شرایط و هدف نذرهای فرهنگی در جامعه‌تان بی‌خبر هستید نمی‌توانید نذری فرهنگی بدهید و ممکن است در این مسیر به خطا هم بروید.

به طور کلی نذر فرهنگی اهداف بسیار وسیع و کاملی را در برمی‌گیرد. تبلیغ، ترویج و نهادینه کردن فرهنگ نذر در جامعه یکی از مهم‌ترین اهداف این نوع نذرهاست. جا گرفتن و نهادینه شدن نذر فرهنگی آن هم در جامعه‌ای که سال‌هاست همه نذرهای مردمش به ماه محرم و نذرهای خوراکی محدود شده است کار ساده‌ای نیست. قطعاً جا افتادن چنین نذری آن هم در جامعه‌ای که فضای ماه حیاتی آن محرم با نذری خوراکی عجین شده است همت زیاد و تلاش بسیار می‌خواهد. در این مسیر تبلیغ، ترویج، نهادینه کردن و بازگو کردن ضرورت‌های نذر فرهنگی جزو مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین کارهاست.

جای خالی نذرهای فرهنگی

فراموش نکنیم با توجه به شرایط اقتصادی جامعه و کشور، رکود و تورم بازار و گرانی موادغذایی مردمی وجود دارند که دوست دارند نذر کنند، حاجت بگیرند و نذری بدهند اما توانایی اقتصادی ندارند در مقابل تا دلتان بخواهد وقت و مهارت دارند. نذری‌های فرهنگی در حقیقت فرصت جدیدی از نذر برای تمام مردم است مردمی که اگرچه وضع اقتصادی‌شان مناسب نیست اما تا دلتان بخواهد وقت، تخصص و مهارت دارند. نذری‌های فرهنگی مهم‌ترین و اساسی‌ترین نوع نذر برای برآوردن نیازهای فرهنگی جامعه کلانی مثل ایران است. در این نوع نذرها سطح درآمد و آورده اقتصادی به هیچ وجه مهم نیست و همه مردم مشارکت می‌کنند. دقیقاً به همین دلیل است که بالا بردن مشارکت اجتماعی مبتنی بر آموزه‌های دینی یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای نذرهای فرهنگی است.

تصور کنید کسی که نذر خوراکی می‌دهد در واقع با کمترین کار، زحمت، فکر و بیشترین پول نذری را ادا می‌کند که کمترین اثر را در جامعه دارد چون نذری‌های خوراکی به سیری‌های چند ساعته محدود می‌شود. نذری‌های خوراکی در نهایت چند نفر از خانواده را آن هم فقط در فرآیند تهیه درگیر می‌کند اما در مقابل نذری‌های فرهنگی با بیشترین فکر، همت و تخصص تهیه می‌شود و در مقابل روحیه بی‌تفاوتی را در جامعه از بین می‌برد و همیاری و کمک به همنوع را در سطح جامعه جایگزین می‌کند. نمونه بارز یک نذر فرهنگی در ماه محرم می‌تواند تأمین هزینه محصولات فرهنگی روشنگرانه قیام امام حسین(ع) و حتی تأمین هزینه یک سخنران خوب برای هیئت‌های مذهبی باشد، یعنی نذری که خوراک روح عزاداران می‌شود، یعنی نذری که یک بار مصرف نیست، بلکه در متن و بطن جامعه درونی می‌شود و ماندگاری و اثربخشی طولانی دارد.

کارکردهای نذر فرهنگی

بالاتر بردن حس همدلی، دگرخواهی و مسئولیت‌پذیری در آحاد جامعه یکی از مهم‌ترین هدف‌های نذرهای فرهنگی است. نذری‌های فرهنگی تنها نذری‌هایی است که هدفمند و برنامه‌ریزی شده در جامعه اجرا می‌شود و در قالب این نذرها می‌توان خدمات تخصصی به مردم و به خصوص به زنان سرپرست خانوار، فرزندانشان و دیگر نیازمندان جامعه ارائه داد. نذر فرهنگی برای اولین بار از سوی بخش فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران در پایتخت کشور اجرا شده است. در سامانه شهرداری تهران افرادی که برای ادای دین‌شان تصمیم به نذر کردن دارند می‌توانند مهارت یا مورد نذر و زمان‌های مناسب خود را اعلام کنند. از طرف دیگر در این سازمان فضایی فراهم شده تا نیازمندان فرهنگی مثل کودکان کار و زنان سرپرست خانوار بیایند و ثبت‌نام کنند تا در مواقع لزوم نذری فرهنگی بگیرند. برای آشنایی با گوشه‌ای از فعالیت‌ها و نذرهای فرهنگی می‌توانم بگویم که بخش مهمی از کودکان و نوجوانان کانون اصلاح و تربیت کسانی هستند که بزرگ‌ترین جامعه هدف نذرهای فرهنگی را تشکیل می‌دهند. در طرح «پدران و مادران معنوی» گروهی از پزشکان، وکلا و سایر متخصصان، با این کودکان و نوجوانان ارتباط معنوی و فرهنگی برقرار می‌کنند و از تخصصشان به آنها می‌آموزند.

معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران در این زمینه گفته است: نذر فرهنگی به مفهوم استفاده از ظرفیت و پتانسیل فکری افراد است که می‌توانند وقت خود را به کارهای فرهنگی اختصاص دهند. این در حالی است که اجرای این طرح در کلانشهر تهران موفقیت‌آمیز است. محمدهادی ایازی با اشاره به اینکه باید ظرفیت‌ها را ساماندهی و از آنها استفاده کرد، اظهار می‌دارد: کودکانی داریم که نیازمند محبت هستند و والدین ندارند، در این طرح افراد می‌توانند به این کودکان کمک کنند. وی با بیان اینکه بحث نذر فرهنگی در شهرداری تهران راه‌اندازی شده است، عنوان می‌کند‌: این مجموعه تبدیل به خیریه شده و با استفاده از ظرفیت مردم از آن بهره‌گیری می‌کنیم.

وی با اشاره به طرح نذر فرهنگی شهرداری تهران اظهار می‌دارد: تفکر نذر فرهنگی با هدف ترویج و نهادینه کردن فرهنگ نذر در جامعه و ایجاد فرصت جدید نذر برای افراد متخصص و دارای مهارت (نذر تخصص و وقت) و برآورده کردن بخشی از نیازهای اجتماعی – فرهنگی جامعه پایه‌ریزی شده است. معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران اظهار امیدواری می‌کند با اجرای موفقیت‌آمیز طرح‌، ترویج تفکر نذر فرهنگی در کلانشهر تهران و اشاعه نذر فرهنگی در بین شهروندان، در جهت احیای این سنت حسنه و ارزش‌هایی همچون نوعدوستی و دستگیری از مددجویان و افراد نیازمند گام‌های مؤثری برداشته شود. وی از سرای محلات به عنوان حلقه اتصال مردم از منظر اجتماعی یاد می‌کند و می‌گوید: سراهای محلات باید در ترویج طرح نذر فرهنگی، شناسایی افراد نیازمند دریافت خدمت و داوطلبان ارائه خدمت و همچنین تشویق و جذب مشارکت شهروندان در این طرح خداپسندانه تلاش کنند.

نذر کتاب، جلوه نابی از نذر فرهنگی

نذر کتاب از جمله نذرهایی است که چند سالی است اجرا می‌شود و با استقبال خوب مخاطبان مواجه شده است. این طرح که به ابداع انتشارت هزاره ققنوس شکل گرفت بعد از گذشت چند سال از اجرای آن از سوی ناشران متعدد نیز با اقبال مواجه شده است. دور جدید طرح نذر کتاب نیز همزمان با آغاز ایام شهادت امام حسین(ع) با مشارکت ۳۵ ناشر خصوصی و با مدیریت انتشارات هزاره ققنوس برگزار می‌‌شود. در این طرح کتاب‌هایی که با موضوع عاشورا نوشته‌ شده‌اند، عرضه می‌شود. این طرح در عین حال به منظور انس بیشتر با کتاب و آشنایی با فلسفه عاشورا و قیام امام حسین(ع) چندسالی‌ است که به مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شود. در پایگاه اطلاع‌رسانی انتشارات هزاره ققنوس که بخشی از آن به معرفی طرح نذر کتاب می‌پردازد، چنین آمده است:«کتاب‌های نذری برای خوانده شدن نذر شده‌اند، فرهنگ نذری فقط برای غذای جسم نیست، می‌توان غذای روح مردم را نیز تأمین کرد.»

نذر فرهنگی عقلانیت توأم با عشق است

هر جامعه‌ای برای رشد و تعالی خود، نیازمند مشارکت شهروندان خویش است و در واقع اقتضای یک جامعه فعال، وجود شهروندان فعال است که ضمن احساس تعهد نسبت به جامعه خود، با حقوق و تکلیف اجتماعی‌شان آشنا باشند. در این بین شهروندان متخصص جامعه می‌توانند با در اختیار قرار دادن تخصص و وقت خویش در قالب نذر فرهنگی به دیگر شهروندان جامعه و به خصوص نیازمندان آن علاوه بر بهره‌مند کردن آنان از تخصص خویش، گام مؤثری جهت رشد و بارور شدن هرچه بیشتر جامعه در دراز مدت بردارند. نذر فرهنگی طرحی برای تسهیل، بهینه‌سازی و استمراربخشی به چنین روندی است.

ضرورت تجدید رفتار در نذورات

در خاتمه باید گفت در مقوله نذر جامعه فعلی ما واقعاً نیاز به یک تجدید رفتار دارد. فضای نذر و نذری در جامعه تا اندازه‌ای اشتباه پیش رفته که شاهد هستیم پیش از آغاز ماه محرم حتی فضاهای مجازی هم پرشده است از عکس‌ها و تصاویری مربوط به پر شدن یخچال و اتاق از نذری‌های غذایی. چرا باید ما ایرانی‌ها که ام‌القرای جامعه مسلمانان جهان هستیم در این زمینه دچار برخی افراط‌ها و رفتار‌های اشتباه شویم. به راستی چرا درست در ماه محرم که همه رفتارهای ما از حساسیت خاصی برخوردار است و رهبر معظم انقلاب مدام بر اصلاح مراسم‌مان در این ماه تأکید می‌کنند ما خودمان نباید به فکر اصلاح امورمان باشیم؟

به قلم : مهدیه طالبی